अरण्यकाण्डम्

Chapter 11 / सर्गः ११

Slōka 1 / श्लोक १

अग्रतः प्रययौ रामः सीता मध्ये सुशोभना ।
पृष्ठतः तु धनुष्पाणिः लक्ष्मणः अनुजगाम ह ॥३-११-१॥

Slōka 2 / श्लोक २

तौ पश्यमानौ विविधान् शैल प्रस्थान् वनानि च ।
नदीः च विविधा रम्या जग्मतुः सह सीतया ॥३-११-२॥

Slōka 3 / श्लोक ३

सारसान् चक्रवाकां च नदी पुलिन चारिणः ।
सरांसि च सपद्मानि युतानि जलजैः खगैः ॥३-११-३॥

Slōka 4 / श्लोक ४

यूथ बद्धाम् च पृषतान् मद उन्मत्तान् विषाणिनः ।
महिषाम् च वराहाम् च गजाम् च द्रुम वैरिणः ॥३-११-४॥

Slōka 5 / श्लोक ५

ते गत्वा दूरम् अध्वानम् लंबमाने दिवाकरे ।
ददृशुः सहिता रंयम् तटाकम् योजन आयुतम् ॥३-११-५॥

Slōka 6 / श्लोक ६

पद्म पुष्कर संबाधम् गज यूथैः अलंकृतम् ।
सारसैः हंस कादम्बैः संकुलम् जल जातिभिः ॥३-११-६॥

Slōka 7 / श्लोक ७

प्रसन्न सलिले रम्ये तस्मिन् सरसि शुश्रुवे ।
गीत वादित्र निर्घोषो न तु कश्चन दृश्यते ॥३-११-७॥

Slōka 8 / श्लोक ८

ततः कौतूहलात् रामो लक्ष्मणः च महारथः ।
मुनिम् धर्मभृतम् नाम प्रष्टुम् समुपचक्रमे ॥३-११-८॥

Slōka 9 / श्लोक ९

इदम् अत्यद्भुतम् श्रुत्वा सर्वेषाम् नो महामुने ।
कौतूहलम् महत् जातम् किम् इदम् साधु कथ्यताम् ॥३-११-९॥

Slōka 10 / श्लोक १०

तेन एवम् उक्तो धर्मात्मा राघवेण मुनिः तदा ।
प्रभावम् सरसः क्षिप्रम् आख्यातुम् उपचक्रमे ॥३-११-१०॥

Slōka 11 / श्लोक ११

इदम् पंच अप्सरो नाम तटाकम् सार्व कालिकम् ।
निर्मितम् तपसा राम मुनिना माण्डकर्णिना ॥३-११-११॥

Slōka 12 / श्लोक १२

स हि तेपे तपः तीव्रम् माण्डकर्णिः महामुनिः ।
दश वर्ष सहस्राणि वायु भक्षो जलाशये ॥३-११-१२॥

Slōka 13 / श्लोक १३

ततः प्रव्यथिताः सर्वे देवाः स अग्नि पुरोगमाः ।
अब्रुवन् वचनम् सर्वे परस्पर समागताः ॥३-११-१३॥

Slōka 14 / श्लोक १४

अस्मकम् कस्यचित् स्थानम् एष प्रार्थयते मुनिः ।
इति संविग्न मनसः सर्वे तत्र दिवौकसः ॥३-११-१४॥

Slōka 15 / श्लोक १५

ततः कर्तुम् तपो विघ्नम् सर्व देवैः नियोजिताः ।
प्रधान अप्सरसः पंच विद्युत् चलित वर्चसः ॥३-११-१५॥

Slōka 16 / श्लोक १६

अप्सरोभिः ततः ताभिः मुनिः दृष्ट परावरः ।
नीतो मदन वश्यत्वम् देवानाम् कार्य सिद्धये ॥३-११-१६॥

Slōka 17 / श्लोक १७

ताः चैव अप्सरसः पंच मुनेः पत्नीत्वम् आगताः ।
तटाके निर्मितम् तासाम् तस्मिन् अन्तर्हितम् गृहम् ॥३-११-१७॥

Slōka 18 / श्लोक १८

तत्र एव अप्सरसः पंच निवसन्त्यो यथा सुखम् ।
रमयन्ति तपोयोगात् मुनिम् यौवनम् आस्थितम् ॥३-११-१८॥

Slōka 19 / श्लोक १९

तासाम् संक्रीड मानानाम् एष वादित्र निःस्वनः ।
श्रूयते भूषण उन्मिश्रः गीत शब्दः मनोहरः ॥३-११-१९॥

Slōka 20 / श्लोक २०

आश्चर्यम् इति तस्य एतद् वचनम् भावितात्मनः ।
राघवः प्रतिजग्राह सह भ्रात्रा महा यशाः ॥३-११-२०॥

Slōka 21 / श्लोक २१

एवम् कथयमानः स ददर्श आश्रम मण्डलम् ।
कुश चीर परिक्षिप्तम् ब्राह्म्या लक्ष्म्या समावृतम् ॥३-११-२१॥

Slōka 22 / श्लोक २२

प्रविश्य सह वैदेह्या लक्ष्मणेन च राघवः ।
तदा तस्मिन् स काकुत्स्थः श्रीमति आश्रम मण्डले ॥३-११-२२॥

Slōka 23 / श्लोक २३

उषित्वा स सुखम् तत्र पूर्ज्यमानो महर्षिभिः ।
जगाम च आश्रमान् तेषाम् पर्यायेण तपस्विनाम् ॥३-११-२३॥

Slōka 24 / श्लोक २४

येषाम् उषितवान् पूर्वम् सकाशे स महास्त्रवित् ।
क्वचित् परिदशान् मासान् एक संवत्सरम् क्वचित् ॥३-११-२४॥

Slōka 25 / श्लोक २५

क्वचित् च चतुरो मासान् पंच षट् च परान् क्वचित् ।
अपरत्र अधिकान् मासान् अध्यर्धम् अधिकम् क्वचित् ॥३-११-२५॥

Slōka 26 / श्लोक २६

त्रीन् मासान् अष्ट मासान् च राघवो न्यवसत् सुखम् ।
तत्र संवसतः तस्य मुनीनाम् आश्रमेषु वै ॥३-११-२६॥

Slōka 27 / श्लोक २७

रमतः च आनुकूल्येन ययुः संवत्सरा दश ।
परिसृत्य च धर्मज्ञः राघवः सह सीतया ॥३-११-२७॥

Slōka 28 / श्लोक २८

सुतीक्ष्णस्य आश्रमम् श्रीमान् पुनर् एव आजगाम ह ।
स तम् आश्रमम् आगम्य मुनिभिः परिपूजितः ॥३-११-२८॥

Slōka 29 / श्लोक २९

तत्र अपि न्यवसत् रामः कंचित् कालम् अरिन्दमः ।
अथ आश्रमस्थो विनयात् कदाचित् तम् महामुनिम् ॥३-११-२९॥

Slōka 30 / श्लोक ३०

उपासीनः स काकुत्स्थः सुतीक्ष्णम् इदम् अब्रवीत् ।
अस्मिन् अरण्ये भगवन् अगस्त्यो मुनिसत्तमः ॥३-११-३०॥

Slōka 31 / श्लोक ३१

वसति इति मया नित्यम् कथाः कथयताम् श्रुतम् ।
न तु जानामि तम् देशम् वनस्य अस्य महत्तया ॥३-११-३१॥

Slōka 32 / श्लोक ३२

कुत्र आश्रम पदम् पुण्यम् महर्षेः तस्य धीमतः ।
प्रसाद अर्थम् भगवतः सानुजः सह सीतया ॥३-११-३२॥

Slōka 33 / श्लोक ३३

अगस्त्यम् अभिगच्छेयम् अभिवादयितुम् मुनिम् ।
मनोरथो महान् एष हृदि परिवर्तते ॥३-११-३३॥

Slōka 34 / श्लोक ३४

यदि अहम् तम् मुनिवरम् शुश्रूषेयम् अपि स्वयम् ।
इति रामस्य स मुनिः श्रुत्वा धर्मात्मनो वचः ॥३-११-३४॥

Slōka 35 / श्लोक ३५

सुतीक्ष्णः प्रत्युवाच इदम् प्रीतो दशरथात्मजम् ।
अहम् अपि एतद् एव त्वाम् वक्तु कामः स लक्ष्मणम् ॥३-११-३५॥

Slōka 36 / श्लोक ३६

अगस्त्यम् अभिगच्छ इति सीतया सह राघव ।
दिष्ट्या तु इदानीम् अर्थे अस्मिन् स्वयम् एव ब्रवीषि माम् ॥३-११-३६॥

Slōka 37 / श्लोक ३७

अयम् आख्यामि ते राम यत्र अगस्त्यो महामुनिः ।
योजनानि आश्रमात् तात याहि चत्वारि वै ततः ।दक्षिणेन महान् श्रीमान् अगस्त्य भ्रातुर् आश्रमः ॥३-११-३७॥

Slōka 38 / श्लोक ३८

स्थली प्राय वनोद्देशे पिप्पली वन शोभिते ।
बहु पुष्प फले रम्ये नाना विहग नादिते ॥३-११-३८॥

Slōka 39 / श्लोक ३९

पद्मिन्यो विविधाः तत्र प्रसन्न सलिल आशयाः ।
हंस कारण्डव आकीर्णाः चक्रवाक उपशोभिताः ॥३-११-३९॥

Slōka 40 / श्लोक ४०

तत्र एकाम् रजनीम् व्युष्य प्रभाते राम गम्यताम् ।
दक्षिणाम् दिशम् आस्थाय वन षण्डस्य पार्श्वतः ॥३-११-४०॥

Slōka 41 / श्लोक ४१

तत्र अगस्त्य आश्रम पदम् गत्वा योजनम् अन्तरम् ।
रमणीये वनोद्देशे बहु पादप शोभिते ॥३-११-४१॥

Slōka 42 / श्लोक ४२

रंस्यते तत्र वैदेही लक्ष्मणः च त्वया सह ।
स हि रम्यो वनोउद्देशो बहु पादप संयुतः ॥३-११-४२॥

Slōka 43 / श्लोक ४३

यदि बुद्धिः कृता द्रष्टुम् अगस्त्यम् तम् महामुनिम् ।
अद्य एव गमने बुद्धिम् रोचयस्व महामते ॥३-११-४३॥

Slōka 44 / श्लोक ४४

इति रामो मुनेः श्रुत्वा सह भ्रात्रा अभिवाद्य च ।
प्रतस्थे अगस्त्यम् उद्दिश्य सानुगः सह सीतया ॥३-११-४४॥

Slōka 45 / श्लोक ४५

पश्यन् वनानि चित्राणि पर्वतां च अभ्र संनिभान् ।
सरांसि सरितः चैव पथि मार्ग वश अनुगतान् ॥३-११-४५॥

Slōka 46 / श्लोक ४६

सुतीक्ष्णेन उपदिष्टेन गत्वा तेन पथा सुखम् ।
इदम् परम संहृष्टो वाक्यम् लक्ष्मणम् अब्रवीत् ॥३-११-४६॥

Slōka 47 / श्लोक ४७

एतद् एव आश्रम पदम् नूनम् तस्य महात्मनः ।
अगस्त्यस्य मुनेर् भ्रातुर् दृश्यते पुण्य कर्मणः ॥३-११-४७॥

Slōka 48 / श्लोक ४८

यथा हि इमे वनस्य अस्य ज्ञाताः पथि सहस्रशः ।
संनताः फल भरेण पुष्प भारेण च द्रुमाः ॥३-११-४८॥

Slōka 49 / श्लोक ४९

पिप्पलीनाम् च पक्वानाम् वनाद् अस्माद् उपागतः ।
गन्धो अयम् पवन उत्क्षिप्तः सहसा कटुकोदयः ॥३-११-४९॥

Slōka 50 / श्लोक ५०

तत्र तत्र च दृश्यन्ते संक्षिप्ताः काष्ठ संचयाः ।
लूनाः च परिदृश्यन्ते दर्भा वैदूर्य वर्चसः ॥३-११-५०॥

Slōka 51 / श्लोक ५१

एतत् च वन मध्यस्थम् कृष्ण अभ्र शिखर उपमम् ।
पावकस्य आश्रमस्थस्य धूमाग्रम् संप्रदृश्यते ॥३-११-५१॥

Slōka 52 / श्लोक ५२

विविक्तेषु च तीर्थेषु कृत स्नाना द्विजातयः ।
पुष्प उपहारम् कुर्वन्ति कुसुमैः स्वयम् आर्जितैः ॥३-११-५२॥

Slōka 53 / श्लोक ५३

ततः सुतीक्ष्णस्य वचनम् यथा सौम्य मया श्रुतम् ।
अगस्त्यस्य आश्रमो भ्रातुर् नूनम् एष भविष्यति ॥३-११-५३॥

Slōka 54 / श्लोक ५४

निगृह्य तरसा मृत्युम् लोकानाम् हित काम्यया ।
यस्य भ्रात्रा कृता इयम् दिक् शरण्या पुण्य कर्मणा ॥३-११-५४॥

Slōka 55 / श्लोक ५५

इह एकदा किल क्रूरो वातापिः अपि च इल्वलः ।
भ्रातरौ सहितौ आस्ताम् ब्राह्मणघ्नौ महा असुरौ ॥३-११-५५॥

Slōka 56 / श्लोक ५६

धारयन् ब्राह्मणम् रूपम् इल्वलः संस्कृतम् वदन् ।
आमंत्रयति विप्रान् स श्राद्धम् उद्दिश्य निर्घृणः ॥३-११-५६॥

Slōka 57 / श्लोक ५७

भ्रातरम् संस्कृतम् कृत्वा ततः तम् मेष रूपिणम् ।
तान् द्विजान् भोजयामास श्राद्ध दृष्टेन कर्मणा ॥३-११-५७॥

Slōka 58 / श्लोक ५८

ततो भुक्तवताम् तेषाम् विप्राणाम् इल्वलो अब्रवीत् ।
वातापे निष्क्रमस्व इति स्वरेण महता वदन् ॥३-११-५८॥

Slōka 59 / श्लोक ५९

ततो भ्रातुर् वचः श्रुत्वा वातापिः मेषवत् नदन् ।
भित्त्वा भित्वा शरीराणि ब्राह्मणानाम् विनिष्पतत् ॥३-११-५९॥

Slōka 60 / श्लोक ६०

ब्राह्मणानाम् सहस्राणि तैः एवम् काम रूपिभिः ।
विनाशितानि संहत्य नित्यशः पिशित अशनैः ॥३-११-६०॥

Slōka 61 / श्लोक ६१

अगस्त्येन तदा देवैः प्रार्थितेन महर्षिणा ।
अनुभूय किल श्राद्धे भक्षितः स महा असुरः ॥३-११-६१॥

Slōka 62 / श्लोक ६२

ततः संपन्नम् इति उक्त्वा दत्त्वा हस्ते अवनेजनम् ।
भ्रातरम् निष्क्रमस्व इति च इल्वलः समभाषत ॥३-११-६२॥

Slōka 63 / श्लोक ६३

स तदा भाषमाणम् तु भ्रातरम् विप्र घातिनम् ।
अब्रवीत् प्रहसन् धीमान् अगस्त्यो मुनि सत्तमः ॥३-११-६३॥

Slōka 64 / श्लोक ६४

कुतो निष्क्रमितुम् शक्तिर् मया जीर्णस्य रक्षसः ।
भ्रातुः ते मेष रूपस्य गतस्य यम सादनम् ॥३-११-६४॥

Slōka 65 / श्लोक ६५

अथ तस्य वचः श्रुत्वा भ्रातुर् निधन संश्रितम् ।
प्रधर्षयितुम् आरेभे मुनिम् क्रोधात् निशा चरः ॥३-११-६५॥

Slōka 66 / श्लोक ६६

सो अभ्यद्रवत् द्विजेंद्रम् तम् मुनिना दीप्त तेजसा ।
चक्षुषा अनल कल्पेन निर्दग्धो निधनम् गतः ॥३-११-६६॥

Slōka 67 / श्लोक ६७

तस्य अयम् आश्रमो भ्रातुः तटाक वन शोभितः ।
विप्र अनुकम्पया येन कर्म इदम् दुष्करम् कृतम् ॥३-११-६७॥

Slōka 68 / श्लोक ६८

एवम् कथयमानस्य तस्य सौमित्रिणा सह ।
रामस्य अस्तम् गतः सूर्यः संध्या कालो अभ्यवर्तत ॥३-११-६८॥

Slōka 69 / श्लोक ६९

उपास्य पश्चिमाम् संध्याम् सह भ्रात्रा यथा विधि ।
प्रविवेश आश्रम पदम् तम् ऋषिम् च अभ्यवादयत् ॥३-११-६९॥

Slōka 70 / श्लोक ७०

सम्यक् प्रतिगृहीतः तु मुनिना तेन राघवः ।
न्यवसत् ताम् निशाम् एकाम् प्राश्य मूल फलानि च ॥३-११-७०॥

Slōka 71 / श्लोक ७१

तस्याम् रात्र्याम् व्यतीतायाम् उदिते रवि मण्डले ।
भ्रातरम् तम् अगस्त्यस्य आमंत्रयत राघवः ॥३-११-७१॥

Slōka 72 / श्लोक ७२

अभिवादये त्वाम् भगवन् सुखम् स्म उष्यतो निशाम् ।
आमंत्रये त्वाम् गच्छामि गुरुम् ते द्रष्टुम् अग्रजम् ॥३-११-७२॥

Slōka 73 / श्लोक ७३

गम्यताम् इति तेन उक्तो जगाम रघु नन्दनः ।
यथा उद्दिष्टेन मार्गेण वनम् तत् च अवलोकयन् ॥३-११-७३॥

Slōka 74 / श्लोक ७४

नीवारान् पनसान् सालान् वन्जुलान् तिनिशान् तथा ।
चिरि बिल्वान् मधूकान् च बिल्वान् अथ च तिन्दुकान् ॥३-११-७४॥

Slōka 75 / श्लोक ७५

पुष्पितान् पुष्पित अग्राभिर् लताभिर् उपशोभितान् ।
ददर्श रामः शतशः तत्र कान्तार पादपान् ॥३-११-७५॥

Slōka 76 / श्लोक ७६

हस्ति हस्तैः विमृदितान् वानरैः उपशोभितान् ।
मत्तैः शकुनि संघैः च शतशः प्रति नादितान् ॥३-११-७६॥

Slōka 77 / श्लोक ७७

ततो अब्रवीत् समीपस्थम् रामो राजीव लोचनः ।
पृष्ठतो अनुगतम् वीरम् लक्ष्मणम् लक्ष्मिवर्धनम् ॥३-११-७७॥

Slōka 78 / श्लोक ७८

स्निग्ध पत्रा यथा वृक्षा यथा क्षान्ता मृग द्विजाः ।
आश्रमो न अतिदूरस्थो महर्षेर् भावित आत्मनः ॥३-११-७८॥

Slōka 79 / श्लोक ७९

अगस्त्य इति विख्यातो लोके स्वेन एव कर्मणा ।
आश्रमो दृश्यते तस्य परिश्रान्त श्रम अपहः ॥३-११-७९॥

Slōka 80 / श्लोक ८०

प्राज्य धूम आकुल वनः चीर माला परिष्कृतः ।
प्रशान्त मृग यूथः च नाना शकुनि नादितः ॥३-११-८०॥

Slōka 81 / श्लोक ८१

निगृह्य तरसा मृत्युम् लोकानाम् हित काम्यया ।
दक्षिणा दिक् कृता येन शरण्या पुण्य कर्मणा ॥३-११-८१॥

Slōka 82 / श्लोक ८२

तस्य इदम् आश्रम पदम् प्रभावाद् यस्य राक्षसैः ।
दिक् इयम् दक्षिणा त्रासाद् दृश्यते न उपभुज्यते ॥३-११-८२॥

Slōka 83 / श्लोक ८३

यदा प्रभृति च आक्रान्ता दिग् इयम् पुण्य कर्मणा ।
तदा प्रभृति निर् वैराः प्रशान्ता रजनी चराः ॥३-११-८३॥

Slōka 84 / श्लोक ८४

नाम्ना च इयम् भगवतो दक्षिणा दिक् प्रदक्षिणा ।
प्रथिता त्रिषु लोकेषु दुर्धर्षा क्रूर कर्मभिः ॥३-११-८४॥

Slōka 85 / श्लोक ८५

मार्गम् निरोद्धुम् सततम् भास्करस्य अचल उत्तमः ।
संदेशम् पालयन् तस्य विंध्य शैलो न वर्धते ॥३-११-८५॥

Slōka 86 / श्लोक ८६

अयम् दीर्घ आयुषः तस्य लोके विश्रुत कर्मणः ।
अगस्त्यस्य आश्रमः श्रीमान् विनीत मृग सेवितः ॥३-११-८६॥

Slōka 87 / श्लोक ८७

एष लोक अर्चितः साधुः हिते नित्यम् रतः सताम् ।
अस्मान् अधिगतान् एष श्रेयसा योजयिष्यति ॥३-११-८७॥

Slōka 88 / श्लोक ८८

आराधयिष्यामि अत्र अहम् अगस्त्यम् तम् महामुनिम् ।
शेषम् च वन वासस्य सौम्य वत्स्यामि अहम् प्रभो ॥३-११-८८॥

Slōka 89 / श्लोक ८९

अत्र देवाः सगन्धर्वाः सिद्धाः च परम ऋषयः ।
अगस्त्यम् नियत आहाराः सततम् पर्युपासते ॥३-११-८९॥

Slōka 90 / श्लोक ९०

न अत्र जीवेत् मृषावादी क्रूरो वा यदि वा शठः ।
नृशंसः पाप वृत्तो वा मुनिः एष तथा विधः ॥३-११-९०॥

Slōka 91 / श्लोक ९१

अत्र देवाः च यक्षाः च नागाः च पतगैः सह ।
वसन्ति नियत आहारा धर्मम् आराधयिष्णवः ॥३-११-९१॥

Slōka 92 / श्लोक ९२

अत्र सिद्धा महात्मानो विमानैः सूर्य सन्निभैः ।
त्यक्त्वा देहान् नवैर् देहैः स्वर् याताः परम ऋषयः ॥३-११-९२॥

Slōka 93 / श्लोक ९३

यक्षत्वम् अमरत्वम् च राज्यानि विविधानि च ।
अत्र देवाः प्रयच्छन्ति भूतैः आराधिताः शुभैः ॥३-११-९३॥

Slōka 94 / श्लोक ९४

आगताः स्म आश्रम पदम् सौमित्रे प्रविश अग्रतः ।
निवेदय इह माम् प्राप्तम् ऋषये सह सीतया ॥३-११-९४॥